أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
بخوان این سوره را به نام خدای رحمتگر مهربان
آیه 1 - 5
إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ (1) وَ إِذَا الْکَواکِبُ انْتَثَرَتْ (2) وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ (3) وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ (4) عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ (5)
همه چیز با انسجام و یکپارچگی خاص خود پابرجاست: آسمان بدون هیچ رخنهای، همچون سقفی استوار، بالای سرشان است و ستارگان با نظم و هماهنگی همیشگی، در فضا شناورند و دریاها حجم بیحسابی از آب را دورن خود جای دادهاند و به خشکی متعرض نمیشوند. مردگان زیر خروارها خاک خوابیدهاند و دیگر نه از خودشان خبری هست و نه از عقاید و علایق و اعمالشان؛ گویا همه چیز فراموش میشود و با این حساب، خبری از جزا نخواهد بود و دلیلی برای فرمانبرداری از پروردگار وجود ندارد! خدا را از یاد بردهاند و به فرمان او نیستند. آیات وحی اجازه نمیدهد لالایی نظام به ظاهر ثابت و پابرجای عالم، کسی را به خواب غفلت فروبرد، بی آنکه حجتی از جانب خدا برایش آمده باشد.
آن گاه که آسمان شکافته شود«1» و آن گاه که ستارگان از جای خود در آمده و پراکنده شوند«2» و آن گاه که دریاها منفجر شوند و درهم ریزند«3» و آن گاه که گورها براى خارج شدن مردگان، زیر و زَبَر شوند،«4» هر کسى بداند آنچه را پیش فرستاده و آنچه را پس نهاده است.«5»
جهت هدایتی سیاق اول:
آگاهی انسان از تمام دستاوردهای خویش در هنگامه قیامت
نظام منسجم و به هم پیوسته عالم، از هم خواهد گسیخت و قیامت برپا گشته، انسان از تمام دستاوردهای خود آگاه خواهد شد.
آیه 6 - 12
یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَریمِ (6) الَّذی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ (7) فی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ (8) کَلاَّ بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ (9) وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظینَ (10) کِراماً کاتِبینَ (11) یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ (12)
اى انسان! چه چیز تو را به پروردگار کریمت فریب داد؟ (چه چیز در نظرت جلوه کرد و تو را از پروردگار کریمت غافل ساخت؟)«6» همان پروردگاری که تو را آفرید، سپس اندامهایت را سامان داد و با توازن دادن آنها تو را تعادل بخشید.«7» در هر شکلى که خواست، تو را ترکیب کرد.«8» نه، جاى آن نیست که به پروردگار کریمت فریفته شوى و دنیا در نظرت جلوه کند و از او غافل گردی، بلکه علت اصلی فریفته شدن شما آدمیان این است که روز جزا را دروغ مىانگارید.«9»
آری، عامل اصلی فریب خوردن شما آن است که جزا را باور ندارید، زیرا حفظ خود و ثبت و ضبط دستاوردهای خود را باور نکردهاید و قطعاً نگهبانانی (فرشتگان) بر شما گمارده شدهاند؛«10» بزرگوارانی که اعمال شما را مىنگارند«11» و آنچه را انجام مىدهید، مى‌دانند.«12»
جهت هدایتی سیاق دوم:
بازداری انسان از فریفته شدن به پروردگار، براثر تکذیب جزا
شما جزا را دورغ میپندارید و به همین دلیل غیر خدا در چشمتان جلوه میکند و از خدا غافل میشوید. بدانید که انسان و تمام افکار و علایق و اعمالش حفظ میگردد و جزا حق است؛ پس مبادا به پروردگار کریمتان فریفته شوید.
آیه 13 - 19
إِنَّ الْأَبْرارَ لَفی نَعیمٍ (13) وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفی جَحیمٍ (14) یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ (15) وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبینَ (16) وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ (17) ثُمَّ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ (18) یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ (19)
اصلاً نگران عاقبت اعمال خود نیستند و به مسئله جزا با دید تساهل و تسامح مینگرند و نگرانیهای قلبی خود درباره جزا را با امید واهی به شافعان خیالی، مرهم میگذارند. برای اینکه از خیال و توهم خارج شده، کمی به فکر آن روز باشند، باید بدانند که عاقبت و نتیجه ثبت و ضبط دقیق اعمال چیست؟
به یقین، نیکوکاران در بهشت پرنعمتاند«13» و قطعاً گنهکارانِ کفرپیشه به دوزخ اندرند.«14» روز جزا در آنجا درآیند و همواره در آن بمانند«15» و هرگز از آنجا بیرون نشوند و ناپدید نگردند«16» و تو چه دانی که روز جزا چیست؟«17» و باز چه دانی که جزا چیست؟«18» یاد کن روزى را که هیچ کس به سود کسى قدرت هیچ کارى ندارد؛ نه توان جلب منفعتی و نه قدرت دفع شری نسبت به دیگری دارد و روزى که رستاخیز رخ دهد، آشکار شود که فرمان ازآنِ خداست.«19»
جهت هدایتی سیاق سوم:
انذار فاجران از عذاب بی چون و چرا در روز جزا
در آن روز از دست هیچکس کاری برای انسان ساخته نیست و فرمان مطلق از آنِ خداست.
سیر هدایتی سوره
به آسمان مینگرند؛ سالیان سال است که بدون هیچ روزنه و شکافی، بر سرشان سقف بوده و ستارگانش همچون مروارید، در رشتههای منظم قرار دارد. به دریا مینگرند؛ با کمال آرامش، آب بسیاری را حفظ کرده است. به زمین مینگرند؛ هزاران هزار مرده را با سرگذشتهای مختلف در خود جای داده و دم بر نمیآورد. در نتیجه این نگاه سطحی، به راحتی به معصیت و فجور روی میآورند و فکری برای عاقبت اعمال نمیکنند.
این سوره مبارکه در چنین فضایی وارد میدان هدایت میشود: ابتدا از هنگامهای خبر میدهد که تمام این انسجام و یکپارچگی مشهود، برهم ریخته و پیوست عالم دچار گسست میشود. این فضا را به عنوان بستر علم انسان به کردههای خود ترسیم میکند. سپس خطاب به انسان فاجر و معصیتپیشه کرده، او را نسبت به فریفته شدن به پروردگار کریمش توبیخ میکند؛ پروردگاری که او را آفریده و امرش را تدبیر کرده است؛ چرا که فریفته شدن به چنین پروردگاری هرگز روا نیست، مگر براثر تکذیب جزا.
در ادامه، برخلاف دید سهلنگر او، از ثبت و ضبط دقیق اعمال توسط مأموران بزرگوار خدا خبر میدهد و در نهایت، سیاق آخر سوره، پرده پایانی را رونمایی کرده، عاقبتی را که هرکس براثر اعمال خود خواهد داشت، نمایش میدهد و بار دیگر بر اتقان و بیاغماض بودن محاکمه تأکید میکند.
جهت هدایتی سوره مبارکه:
بازداری انسان از غرور و فجور
ای انسان! چه چیز در نظرت جلوه کرد و تو را از پروردگار کریمت غافل ساخت و در نتیجه، از فرمان او سر باز زدی؟ این همه، به سبب عدم باور به جزاست. بدان که تو با تمام دستاوردهایت حفظ میشوی و جزا حتمی است و عاقبت فاجران، جهنم است.
صدق الله العلی العظیم
